Wie nog twijfelt aan het belang van leraren hoeft alleen maar te informeren bij vrienden en bekenden naar de reden voor hun studie- of beroepskeuze. In negen van de tien gevallen wordt dan een leraar of lerares opgevoerd die inspireerde en motiveerde, die belangstelling had en dat liet blijken, die iets wilde meegeven en dat ook deed. 

Mijn eerste rolmodel was de leraar geschiedenis, die ook nog eens jurist was – dat leek mij gedurende lange tijd de ideale combinatie. Maar toen, in de vijfde klas, kreeg ik een leraar wiskunde die niet alleen uit de losse hand een perfecte cirkel op het bord tekende (best lastig), maar die ook veel meer vertelde over wiskunde dan nodig was. Hij gaf de doorslag: ik werd wiskundige, en heb daar nooit spijt van gehad. 

De meeste wiskundigen worden zelf ook weer leraar. Met dat vooruitzicht had ik alle vrede, maar het liep anders. Wel werd ik hoogleraar, en veel van de bijbehorende arbeidsvreugde heeft dezelfde herkomst: het delen van kennis, het onderkennen en ondersteunen van talent. De tijd beschikbaar voor studenten werd in de loop van mijn leven helaas steeds schaarser, maar wel kreeg ik steeds meer te maken met het Nederlandse onderwijsbeleid en daarmee met de beroepsgroep van leraren in den brede. De reden daarvoor is simpel: elk onderwijssysteem is niet beter of slechter dan zijn leraren. Aan grote hervormingen valt niet altijd te ontkomen – de Mammoetwet, de basisschool – , maar ze zijn tot mislukken gedoemd – het studiehuis – als de leraren er geen zin in hebben. Wie geeft om het onderwijs, geeft om de leraren. 

Gedurende vele jaren stond het Nederlandse onderwijs uitstekend te boek. Tot de absolute internationale top behoorde het niet, maar dat scheelde niet veel. En bovendien: koplopers als Japan en Zuid-Korea leggen zo’n druk op hun leerlingen (alleen maar vergelijkende examens!) dat zij gewoon niet te kloppen zijn in de driejaarlijkse pisa-metingen van de OECD. De prijs die ze voor die toppositie betalen, is niet gering: beide landen kampen met uitzonderlijk hoge zelfmoordcijfers onder jongeren. Nederlandse kinderen daarentegen bleken volgens unicef in 2020 opnieuw de gelukkigste ter wereld. Dat moet ons veel waard zijn, maar hetzelfde geldt voor goed onderwijs. Het is dan ook buitengewoon zorgelijk dat Nederland al jaren gestaag daalt in de pisa-rangorde. Een complete verklaring daarvoor is er nog steeds niet (waar blijft die toch?), maar het kan geen toeval zijn dat het al lang onrustig is in lerarenland.

Ik raakte daarbij betrokken in 2007 als voorzitter van een commissie die het rapport LeerKracht! schreef, met een titel die kort probeerde samen te vatten wat eraan schortte. Directe aanleiding was het inzicht dat Nederland afkoerste op een groot kwantitatief lerarentekort, als gevolg van een snel naderende pensioengolf. Dat tekort (al veertien jaar eerder voorspeld; demografie is een overzichtelijk vak) was al zorgwekkend genoeg, maar daarenboven was de stemming onder de leraren ook nog eens allerberoerdst. Ze voelden zich ondergewaardeerd en onderbetaald, en droegen dat zo effectief uit dat het respect voor hun ambt inderdaad begon te dalen. Onthullingen over pijnlijk lage rekenscores van aanstaande onderwijzers versterkten het beeld dat het tekort niet alleen kwantitatief, maar ook kwalitatief van aard was.

Het eenvoudigste hoofdstuk van het rapport ging over geld. Het was niet moeilijk om uit te rekenen dat compensatie van de onderbetaling ongeveer een miljard euro zou kosten. Minister Ronald Plasterk, net benoemd, vond dat tot schrik van zijn ambtenaren een redelijk bedrag en hield zich aan zijn toezegging. Maar helaas: door bezuinigingen in de jaren daarna ontstond al spoedig een nieuwe achterstand. 

De twee andere grote aanbevelingen in LeerKracht! kregen minder aandacht. Dat gold voor het pleidooi voor fatsoenlijk personeelsbeleid – dat wacht nog steeds op verdere professionalisering van de schoolleiders – en helaas ook voor de oproep om de professie van de leraren zelf een flinke duw te geven. Als iets de toplanden in de pisa-rangorde kenmerkt, dan is het een gevoel van gezamenlijke verantwoordelijkheid van leraren voor het onderwijssysteem als geheel. Die brede verbondenheid en de daaruit voortvloeiende kwaliteitsgedrevenheid, zo kenmerkend voor elk succesvol beroep, waren in Nederland onvoldoende ontwikkeld.

Een goed instrument daarvoor is wat met een verschrikkelijk woord ‘bekwaamheidsonderhoud’ is gaan heten: herscholing en bijscholing. Zo ontstond, naar analogie van artsen, accountants en advocaten, het idee van een kwaliteitsregister voor leraren die hun vak behoorlijk bijhouden. De onderwijsvakbonden zagen daarin een kans om iets moois toe te voegen aan hun traditionele cao-bemoeienissen. Helaas: die extra verantwoordelijkheid werd hen zozeer misgund dat het hele idee sneuvelde.

Daarmee blijven de leraren ondergeorganiseerd en ondergerepresenteerd. De kwantitatieve en kwalitatieve tekorten blijven onverminderd zichtbaar en zijn hoe dan ook niet snel op te lossen – al helemaal niet op een krappe arbeidsmarkt waar de vastigheid van de leraarsbaan weinig indruk maakt.

Verbetering begint bij de opleiding. Op lange termijn is verdergaande academisering een route die in alle pisa-toplanden effect heeft gesorteerd. Om hogere salarissen gaat het zeker niet alleen, wel om een lagere werkdruk. Al te veel jonge Nederlandse leraren gooien al snel de handdoek in de ring, ontmoedigd door de lange uren en door de nimmer aflatende concurrentie met de smart phone om de aandacht van hun leerlingen.

En toch. De magie van de kennisoverdracht gaat nooit verloren. Het moment dat ineens het begrip doorbreekt en een leerling zelf iets uit kan uitleggen wat hij eerder beschouwde als een raadselachtig mysterie, het moment dat de wereld zich ordent voor jonge wereldburgers, dat is ook het moment dat de menselijke soort zichzelf niet alleen toont op zijn ontwapenendst, maar ook op zijn constructiefst.

‘Toute ma vie, je me suis fait une certaine idée de la France.’ Zo luidt de openingszin van de memoires van Charles de Gaulle. Een opvatting over Frankrijk, een beeld van Frankrijk: wie in Nederland heeft dat niet? En in overwegende mate is dat beeld positief, en is het voorzien van een jaloerse ondertoon. Niet voor niets is Frankrijk al sinds jaar en dag voor Nederlanders het favoriete vakantieland. Het lijkt alles perfect op orde te hebben, van landschap en klimaat tot en met cultuur, wijn en kaas. Een zeker chauvinisme wordt de bewoners dan ook graag vergeven.

Zelfs in ons gezin met een Engelse moeder werd de affectie voor Frankrijk breed beleefd. Mijn jongste tante volgde er een zangopleiding, haar oudere zusje werd lerares Frans. Mijn vader kreeg al jong het Legioen van Eer uitgereikt, dat zijn kinderen het recht bezorgde op een gratis Franse opleiding (nooit benut) en hemzelf het recht op een gratis taxirit naar een hotel ingeval van openbare dronkenschap (idem). Al op vierjarige leeftijd brachten mijn ouders mij voor een maand naar de Provence om op te knappen van een reeks winterziektes. En mijn eerste zelfstandige vakantie was een geheel verzorgde treinreis naar een (één)sterrenhotel in Parijs, waar de eigenaar mij uiteindelijk zelf maar van binnenuit liet zien dat het wc-licht aanfloepte als de deur op slot ging.

De Franse taal bleef een struikelblok. Een jaar conversatieles van mijn tante, waaraan ik niet kon ontsnappen, zette mij aanvankelijk op een flinke voorsprong. Die was op het gymnasium al snel weer verdwenen dankzij een didactiek die voorrang gaf aan het vertalen van dorre teksten over de oudheid boven het aanleren van een vlotte openingszin voor in het café. Zelfs een behoorlijke kennismaking met de Franse literatuur hield er ik niet aan over.

Ondanks die conversationele handicap werd Frankrijk een geliefde bestemming, met en zonder ouders. De Deux Chevaux, een auto van onverwoestbare functionaliteit, speelde daarbij een hoofdrol, zeker bij de vele halsbrekende heuvelopwaartse inhaalpogingen. En elk jaar weer voltrok zich tijdens het overtrekken van de Franse grens een klein wonder: het weer klaarde op, alles wat het leven de moeite waard maakt werd een stuk goedkoper, en op de achtergrond klonk Charles Trenet, begeleid door een zwierige accordeon. Joie de vivre.

Van de schoonheid van het Franse landschap en van steden als Parijs hoeft niemand te worden overtuigd. Dat geldt al net zozeer voor de Franse keuken, die nooit aarzelt een beroep te doen op boter, room en ander verleidelijke vetvarianten. Geen detail van de maaltijd is bovendien te min; de verrukkelijke ontbijtjam op de Franse ambassade wordt door de chef-kok zelf bereid. Naar verluidt is ten minste één kansrijke Nederlands-Franse fusie gesneuveld op de Franse ontsteltenis over de Nederlandse broodjeslunch. De Franse keuken blijft wereldwijd de maat der dingen, zelfs – zo ontdekte ik ooit tot mijn verbazing – in het Keizerlijk Paleis in Tokio. 

De bewondering voor alles wat Frans was strekte zich in eerste aanleg ook uit tot mijn wiskundestudie. Daar hoorde ik over het Bourbaki-project, een Franse poging om de gehele wiskunde weer eens van de grond af aan op te bouwen, met als hoofdrolspeler de later helaas ernstig verdwaalde wiskundige Alexandre Grothendieck. Maar toen stuitte ik ook voor het eerst op een negatief neveneffect van de zo begrijpelijke Franse zelfverzekerdheid: een hardnekkige voorkeur voor de eigen taal in de wereld van de wetenschap, waarin de lingua franca allang het Engels was geworden. Die introvertie is gebleven en leidt overal waar brede internationale samenwerking doorslaggevend is tot matige prestaties. Zo ontbreekt een toonaangevend Frans symfonieorkest en heeft de Franse film het ondanks Cannes en royale overheidssteun ook niet gemakkelijk. 

Het opmerkelijkst is de introvertie binnen de hardnekkig francofone wetenschap, waar de universiteiten in hun onderwijstaak ook nog eens moeten concurreren met de zeer selectieve Grandes Ecoles, en in hun onderzoekstaak met de grote nationale onderzoeksinstituten. In dit unieke hogeronderwijssysteem hebben de Grandes Ecoles de taak om de toekomstige publiek-private elite als één grote vriendenkring voor te bereiden op het besturen van staat en economie. Dat biedt onmiskenbare voordelen, zoals iedereen weet die Frankrijk zijn Europese belangen in Brussel heeft zien verdedigen. Aan de intellectuele kwaliteiten van de diplomaten en de directeuren hoeft nimmer te worden getwijfeld; het klimaatverdrag van Parijs is geheel op rekening van de eerstgenoemden te schrijven. Toch schuilt in die publiek-private verstrengeling wellicht de oorzaak voor de achteruitgang in prestige en invloed die dit superieur geëquipeerde land de laatste vijftig jaar heeft moeten incasseren. In de intieme relatie tussen publiek en privaat ontstond een economie die niet overloopt van vernieuwingskracht en bovendien de last moet dragen van een loodzware verzorgingsstaat. Zelfs de huidige president lukt het niet om het evident onbetaalbare pensioensysteem eens flink op de schop te nemen. 

Frankrijk, Engeland, Duitsland, twee overwinnaars en één verliezer: wie staat er in Europa inmiddels het beste voor? Als ser-voorzitter bezocht ik mijn collega Jacques Dermagne, in eigen land derde in de presidentiële troonsopvolging (de huidige functionaris heet Thierry Beaudet). In het ruim bemeten hoofdkantoor van de Conseil Economique, Social et Environnemental aan de Place de Iéna werd een andere handicap van Frankrijk zichtbaar. Het principe van de laïcité, de strikte scheiding van kerk en staat, bemoeilijkt sinds jaar en dag de ontwikkeling van minderhedenbeleid, tot op het niveau van hun administratieve registratie. Als zoethoudertje kregen alle minderheden eigen vertegenwoordigers in deze omvangrijke en daardoor weinig daadkrachtige adviesraad. 

Maar de tweehonderddrieëndertig leden hebben verder weinig te klagen. Toen ik aan het eind van de ochtend, ver weg van de naargeestige banlieus en voorafgegaan door een huissier in rokkostuum, het fraaie paleis betrad, zweefde mij een vertrouwde geur tegemoet: het aangename aroma van een met liefde bereide Franse lunch. 

Spanningen tussen Servië en Kosovo met Rusland op de achtergrond: het blijft onrustig op de Balkan. Een recent bezoek dat wij brachten aan Bosnië-Herzegovina illustreerde dat ook deze fragiele staat nog een lange weg te gaan heeft. Niet alleen vertoont Sarajevo nog vele sporen van oorlogsschade, maar ook de politieke vooruitgang is er minimaal. Elk jaar verlaten meer dan honderdduizend inwoners, veelal jong en getalenteerd, hun kleine land om hun geluk elders te beproeven.

De feestelijkheid van het recente filmfestival – de directe aanleiding voor ons bezoek – kon al deze zorgen niet verbloemen. De drie dominante politieke partijen (SDA, SNSD en HDZ, voor elke etnische stroming één) houden alle macht stevig in handen, en hebben zich genesteld in een schaamteloos cliëntelisme. Vehikel daarvoor zijn de ruim vijfhonderd staatsbedrijven, op één uitzondering na alle verliesgevend. Banen worden er toegewezen in ruil voor politieke loyaliteit, inclusief de bereidheid om stemmen te garanderen voor de lokale en nationale verkiezingen – met een door de kiezer in het stemhokje genomen foto als bewijsmateriaal. Ook de media zijn stevig in handen van het gevestigde belang. De door ons bezochte kleine liberale partij Nasa Stranka leverde onlangs wel een vrouwelijke burgemeester aan Sarajevo, maar is net zoals andere oppositiepartijen volstrekt niet opgewassen tegen al dit politieke geweld. 

Het is niet verrassend dat de nu al tien jaar durende toetredingsonderhandelingen met de EU traag verlopen. Maar liefst veertien dossiers, waaronder rechtspraak, transparantie en corruptie, wachten nog steeds op afwikkeling. De toetredingscriteria van Kopenhagen staan niet ter discussie, maar als Balkanstaten als deze buiten de speciale politieke wachtkamer worden gehouden die nu wordt ingericht voor Oekraïne en Georgië, zal dat de zwakke Bosnische beweging die strijdt voor politiek fatsoen nog verder ontmoedigen.

Wat te doen? De oplossing is in ieder geval niet (nog) meer geld. De schitterende heropbouw van het stadhuis  van Sarajevo op kosten van Europa illustreert dat het aan financiële generositeit niet heeft ontbroken, en alle positieve beeldvorming rond die subsidies wordt bovendien dankbaar geïncasseerd door het zittende corrupte regime. De internationale gemeenschap is daar eerder over- dan ondervertegenwoordigd.

Maar Europa zou zich wel kunnen concentreren op eerlijke verkiezingen, met effectief toezicht op het geheim van het stemhokje. Het zou de ontwikkeling van onafhankelijke digitale media krachtig kunnen bevorderen. Een enkele moedige officier van justitie zou al een verschil kunnen maken. En Bosnische jongeren met een Europese studiebeurs kunnen financieel aangemoedigd worden hun toekomst in eigen land te gaan zoeken. 

Het zijn de jongeren die extra aandacht nodig hebben. Wij schrokken tijdens ons bezoek van de hardnekkige etnische vooroordelen onder een generatie op de Balkan die de Joegoslavische oorlogen van destijds niet eens bewust heeft meegemaakt. Dat het nationale geschiedenisonderwijs is uitgesplitst naar de herkomst van de leerlingen is daarvan een schrijnende illustratie. Er moet dringend een begin gemaakt worden met een verzoening tussen deze leeftijdsgroepen die uiteindelijk alle onderdeel willen uitmaken van een verenigd Europa. Nederland kan daaraan bijdragen door vanuit de gehele Balkan kleine groepen jongeren van gemengde samenstelling uit te nodigen voor een bezoek, en hen dan met elkaar in gesprek te brengen. 

De befaamde Engels-Duitse Königswinter conferenties ontstonden in 1950 vanuit het besef dat de verschrikkingen van de oorlog om een constructief vervolg vroegen in de relatie tussen de strijdende partijen van weleer. Vergelijkbare verzoeningsinitiatieven in de Balkan onder auspiciën van Europa zijn net zo belangrijk als de totstandkoming van volwaardige democratische rechtsstaten. Nederland is vanuit zijn historische rol in de regio bij uitstek een partij om daarbij voorop te lopen, en zou daarmee wezenlijk bijdragen aan het broodnodige herstel van normale democratische verhoudingen op de Balkan. 

Ooit was Japan en niet China de grote economische rivaal van het Westen. Met behulp van Amerikaanse ideeën perfectioneerde het land na de oorlog zijn industriële productie, bracht het fabrieksvoorraden terug tot ongeveer nul en handhaafde het een ijzeren discipline onder lager en hoger personeel. Daarvan onder de indruk introduceerde de Erasmus Universiteit een studierichting Japankunde, die studenten naast enige taalvaardigheid vooral leerde hoe het moderne Japan was georganiseerd. Samen met Joop Stam, de onvermoeibare voortrekker, bezocht ik zo Japan voor het eerst, om de banden met de bevriende Keio Universiteit wat nader aan te halen. 

Het was een openbaring. De universiteit onderkende zich de mindere van de Universiteit van  Tokio (Todai), waar studenten zich na een halsbrekend toelatingsexamen op weg wisten naar de maatschappelijke top en het verder rustig aan deden. Maar de campus van de Keio Universiteit was prachtig gelegen en verleidde tot een eerste kennismaking met Tokio, ook toen al een combinatie van historische élégance en eigentijdse flair. 

Kort daarna, in 1990, bezweek de Japanse economie aan krankzinnig opgelopen beurskoersen en huizenprijzen; de vierkante mijl in het hartje van Tokio was evenveel waard geworden als al het onroerend goed in Canada tezamen. Dertig jaar later is de daaropvolgende economische stagnatie nog steeds niet overwonnen, niettegenstaande een permanent zeer lage rente (rond de nul procent) en een zeer hoge staatsschuld (rond de tweehonderdvijftig procent). Alle pogingen om de zuinige Japanners tot consumptie aan te sporen liepen spaak, de ooit fameuze productiviteit loopt hard terug en Japanse vrouwen kiezen onverminderd voor het voltijds opvoe terwijl het kindertal sterk blijft dalen. 

Wie daaraan een omineuze voorspelling voor Europa ontleende, verkeert in breed gezelschap. Maar naast alle overeenkomsten springen vooral de grote verschillen in het oog. Zelfs in de probleemvolle jaren negentig bleven de strakke sociale discipline en de naar binnen gerichte cultuur van Japan onberispelijk overeind. Van armoede was geen spoor te bekennen, en westerse bezoekers mochten bij brede ontstentenis van vreemde-talenkennis nog steeds rekenen op veel welwillend gegiechel. Gelach wijst in Japan immers net zo vaak op spanning als op ontspanning. 

In die periode verbleef ik voor het eerst in een ryokan, een Japanse herberg die rust op eeuwenoude tradities. Nadat ik mijzelf in een kimono had gestoken en sandalen had aangeschoven begon deze onvergetelijke ervaring met een bezoek aan het (gemengde) collectieve bad, waar mijn Nederlandse metgezellen en ik pas na grondige zelfreiniging ingleden, discreet verscholen achter minuscule handdoekjes. Binnen de kortste keren herinnerden onze Japanse badgenoten zich desondanks dringende verplichtingen elders en hadden we het rijk alleen. Dat isolement hield aan gedurende het gehele verblijf: tijdens het kleurrijke, exquise diner, tijdens het exotische ontbijt en tijdens de ongestoorde nachtrust daartussenin, in wonderlijk comfort op een flinterdun matrasje op de grond. Wel viel tot onze verrassing in de geheel uit essenhout en rijstpapier opgetrokken kamer ineens een stapel hardcore pornovideo’s uit een kastje, qua inhoud goed vergelijkbaar met de geschriften waar we later onze mannelijke medepassagiers in de Tokiose ondergrondse op betrapten. 

Een verfijnde cultuur met elementen van onverwacht rauwe hardheid. Een land als Japan dat zich eeuwenlang in isolement ontwikkelt (met Nederland als enige internationale handelspartner) kan welhaast niet ontsnappen aan introversie en protectionisme. Rondreizend door Japan als gast van de nationale overheid zag ik die niet alleen weerspiegeld in politiek en economie, maar ook in de stress van het dagelijks leven, in het extreem zorgvuldige eten en drinken bijvoorbeeld (geen enkele andere rijst dan Japanse) en in een voorliefde voor verregaande voorspelbaarheid. Een enkele treinreis per shinkansen volstaat om het laatste te illustreren: op de seconde nauwkeurig komt de hogesnelheidstrein precies tot stilstand bij de afgesproken perrontegel. Het is een feest voor de toerist die niet hecht aan improvisatie en die zich de peperdure horeca kan veroorloven: wie even niet oplet belandt al snel in vier- of vijfcijferige bedragen (in euro’s) maar weet zich dan ook vertroeteld en verwend, onder meer door de spectaculaire toilettechnologie die voorziet in alle denkbare vormen van zitvlakonderhoud.

En ook verder valt er veel te beleven in het Land van de Rijzende Zon. Tempels en schrijnen, van Fukuoka tot Sapporo, tonen zich van hun fraaiste kant onder lentebloesem of herfstblad, maar intrigeren in alle jaargetijden door de genadeloze perfectie van hun zen-tuinen. Musea aarzelen niet om te pronken met schitterende voorbeelden van de nationale schilder- en beeldhouwkunst, wat de kennismaking met het dramatische Japanse landschap tot een dubbel feest maakt. Het kabuki-theater en de sumoworstelring leveren mooie momenten op van culturele vervreemding. Winkelpersoneel treedt buigend aan en voorziet elke aanschaf van een volmaakte verpakking waar geen plaksel of lintje aan te pas komt. En witgehandschoende taxichauffeurs voeren elke (liefst schriftelijke) opdracht vlekkeloos en eerlijk uit, en kennen de weg in steden waar de huizen louter in volgorde van ontstaan en niet naar locatie zijn genummerd.

Voor een cultuur die – op zijn zachtst gezegd – niet uitblinkt in relativeringsvermogen blijven de onvolkomenheden in eigen verleden lastig te verwerken. Worden de relikwieën van de atoombom op Hiroshima nog ondergeschikt gemaakt aan sympathieke oproepen tot wereldvrede, in Tokio is een particulier museum te vinden dat de Japanse agressie in de Tweede Wereldoorlog laconiek rechtvaardigt als ‘afgedwongen door grondstoffenschaarste’ – en een gesprek daarover wordt niet aangemoedigd. Oorlogsvoering is bij grondwet verboden, maar het Japanse leger is het vierde ter wereld en grondig voorbereid op elke vorm van zelfverdediging. 

Wie van buiten komend belandt in een toezichthoudende rol, zoals mij overkwam, ontdekt al gauw dat betrokkenheid wordt gewaardeerd, maar spontaniteit niet. Onverwachte vragen leiden tot nervositeit, verrassende ideeën worden het liefst toch maar even aangehouden. Vergaderingen beginnen en eindigen op tijd. Carrièresprongen van bedrijf naar bedrijf zijn schaars. En hoewel gezichtsverlies het ergste is wat een mens kan overkomen, neemt iemand die heeft geblunderd met diepe excuusbuigingen vol schaamte onmiddellijk ontslag. 

We leven in de eeuw van Azië. Landen als Japan, China en Vietnam laten zich niet meer snel overdonderen door westerse manieren en methoden. Nu ambitieuze ouders op Manhattan hun jonge kinderen trakteren op taalcursussen Mandarijn en Chinese studenten uitzwermen over de wereld, verdienen opleidingen als Japankunde een serieuze herkansing.

Never overstay your welcome. Van 2015 tot 2019 was ik lid van de Eerste Kamer, en ruim voordat die aanstelling afliep had ik al bedacht: vier jaar is voldoende. Zeventigplussers moeten hun plaats kennen, en die bevindt zich vooral achter de schermen. 

Hoewel een Kamerlidmaatschap tegenwoordig te boek staat als uitputtend, zo niet gevaarlijk, heb ik veel geleerd van mijn tijd in Den Haag. Over allerhande onderwerpen, van esoterische pensioenconstructies tot en met het universitaire accreditatiebeleid. Over de regels van het staatsrecht, geschreven en vooral ongeschreven. Maar vooral over het functioneren van de democratische machine, het wetgevend proces waar zo veel maatschappelijke opwinding in uitmondt. Het is een voorrecht daarvan deel uit te maken, en om met een tevreden gevoel van mede-eigendom over het Binnenhof te lopen en bekende politici toe te knikken. 

Hoe tegendraads dat ook klinkt, mijn vertrouwen in de stevigheid van het democratisch proces is in de loop van mijn Haagse jaren verder toegenomen. De route van idee naar wet is weliswaar lang en ingewikkeld, maar dat is de makke van de democratie: het is nu eenmaal opzettelijk lastig gemaakt om ergens meerderheidssteun voor te verwerven, zelfs voor een uitstekend idee. Aanzienlijk eenvoudiger is het om een slecht idee snel om zeep te helpen.

Diezelfde asymmetrie is terug te zien in de verhouding tussen de rol van de regering en die van de oppositie. Ik ben zeker niet het enige Kamerlid dat aan het laatste meer plezier beleefde dan aan het eerste. Her Majesty’s Most Loyal Opposition is een onvertaalbaar Engels begrip dat raakt aan de kern van de democratie: georganiseerd wantrouwen. Een regeringspartij worstelt met haar loyaliteit aan iets veel tastbaarders: een regeerakkoord, waar nooit alleen maar mooie plannen in staan, maar ook lastig te verkopen compromissen, pijnlijke voornemens om te bezuinigen en andere hete hangijzers. De rol van de parlementaire politiek is nu eenmaal niet om continuïteit te bevorderen, maar om discontinuïteit te accommoderen. 

De democratische machine kan tegen een stootje. De kwaliteit van de wetgeving, zo zeggen de deskundigen, is de laatste jaren niet echt toegenomen – ik heb zelfs een keer een echte spellingsfout ontdekt in een conceptwetstekst –, maar de Raad van State en ook de Eerste Kamer doen hun best  en letten met wisselend succes op kwaliteit en uitvoerbaarheid. Dat hoeven ze gelukkig niet in hun eentje te doen. Niettegenstaande alle kritiek op de politiek is iedere deskundige in Nederland graag bereid om mee te denken over wat er wel of juist niet politiek geregeld zou moeten worden. Dat is geruststellend. De politiek wordt gretig verguisd en tegelijkertijd hoogst serieus genomen; de convening power van Den Haag is gigantisch. Zelfs de merkwaardigste nieuwe politieke partijen willen maar één ding: een plekje aan het Binnenhof.

Aan dat hof is voor de Eerste Kamer een aparte plek gereserveerd. In hun onversneden historische ruimtes – de oudste permanent parlementaire omgeving ter wereld – besteden senatoren tijdens de lunch in de Noenzaal (alleen al die naam) en ook daarbuiten meer aandacht aan elkanders inhoudelijke voorkennis dan aan hun eigen vervolgambities. Dat is elders aan het Binnenhof wel anders. Hoffelijkheid moge een achterhaald begrip lijken, het vat de bereidheid om elkaar in de Eerste Kamer serieus te nemen uitstekend samen. Dat verklaart ook het hulpeloze ongemak dat aldaar wordt veroorzaakt door een partij als de pvv: beleefde inhoudelijke interventies vanuit de andere fracties doen weinig om waanideeën over migratie en islamisering te bestrijden.

De speciale formule van de Eerste Kamer – vijfenzeventig parttime-politici met serieuze nevenfuncties – is in principe een bron van kracht. Van alle deskundigheid en ervaring in die slechts deels bejaarde hoofden wordt echter maar beperkt gebruikgemaakt. De Nederlandse senaat kan nog iets leren van het Engelse Hogerhuis, waar Select Committees met grote regelmaat gezaghebbende rapporten uitbrengen over actuele politieke thema’s – en dat mag best wat kosten. De Eerste Kamer gaat er liever prat op in haar soort de goedkoopste ter wereld te zijn; een curieuze prioriteit. Extra zorgwekkend is dat juist de maatschappelijke verankering van de Eerste Kamerleden regelmatig ter discussie staat door verdenkingen van belangenverstrengeling en streven naar eigen gewin. Onlangs is de integriteitscode van de Kamer aangescherpt, maar geen enkele code kan vermijden dat welkome deskundigheid en onwelkome beïnvloeding elkaar zullen blijven tegenkomen in een grijze zone die het wantrouwen zal blijven voeden van wie graag wantrouwend wil zijn. Zo dreigt de bron van kracht nu te verworden tot een bron van kwetsbaarheid.

Is de Eerste Kamer niet ‘te politiek’ geworden? Die vraag kreeg ik met grote regelmaat. Hij vloeide voort uit het verschil in de stemverhoudingen tussen de Tweede en de Eerste Kamer, waardoor een meerderheidscoalitie in de Tweede Kamer plotseling een Eerste Kamerprobleem kon krijgen. Strikt gesproken maakt dat voor de praktijk van de Eerste Kamer niet veel uit: de benodigde extra onderhandelingen met een liefst constructieve oppositie worden toch in de Tweede Kamer gevoerd. Maar het regeerakkoord lijkt de laatste jaren wel een steeds zwaarder stempel te zetten op de Eerste Kamer discussies. Ooit liet de Eerste Kamer het politieke oordeel graag over aan de overkant van het Binnenhof en concentreerde zij zich op de klassieke vragen van kwaliteit, uitvoerbaarheid, handhaafbaarheid en consistentie. Die vragen zijn politiek niet kleurloos, maar ze vormen wel een veilige afbakening van het werkterrein. Op die basis werd menig minister het vuur na aan de schenen gelegd, in hoffelijkheid, maar onverbiddelijk. Misschien zou de Eerste Kamer moeten overwegen die klassieke rol weer wat meer op te zoeken. De recente Toeslagenaffaire biedt daartoe een extra aanleiding. Menig wetsvoorstel dat de Eerste Kamer bereikt vertoont sporen van haastige afhandeling en slecht doordachte amendering. Een streng, deskundig perspectief op wat die slordigheid onder burgers en bedrijven zou kunnen aanrichten kan veel ellende voorkomen. Bovendien kan het helpen om de achterdocht over mogelijke dubbelrollen van senatoren te bestrijden.

Mijn eigen partij, d66, koesterde van meet af aan begrijpelijke bezwaren tegen de Eerste Kamer, alleen al vanwege de vreemde getrapte verkiezingswijze. Een laatste moment van herbezinning op een al bijna afgerond wetsvoorstel is niettemin nuttig en komt in elk fatsoenlijk staatsbestel voor. Natuurlijk, de Raad van State zou dat ook kunnen doen, of een rechter die toetst aan de Grondwet – een route die Nederland zichzelf vreemd genoeg nog steeds niet heeft gegund. Maar de Eerste Kamer, hoe vreemd ook gekozen, biedt naast een dergelijk technisch oordeel ook ruimte voor een finale politieke afweging. En dat kan voor heikele kwesties een nuttige en alleszins te koesteren bijdrage opleveren aan het veelbeproefde publieke theater van onze democratie.